|
Petrus CRINITUS Pietro Riccio (1465 – 1505) de Honesta Disciplina (1504) Liber XIX |
De remedio expergiscendi a somno, et quomodo inter se differant auctores de Alexandro Macedone et Aristotele philosopho enarrantes.
Dignum sane exemplum Graecis ingeniis celebratur in veterum monumentis, quo seipsum facile quis possit urgente somno
eximere. Relatum enim de Alexandro quidem Macedone, quod is ut in gerendo imperio occupatior, remedium hoc contra somnum
excogitaverat. Primo vas äeneum prope lectum adstituens, seipsum ita ad quietem componebat, ut pilam äeneam,
seu argenteam manu compressam retineret, brachiumque super vas prolatum haberet, quo pila ipsa, sicubi somno concederet,
e manu delapsa in subiectum äeneum procideret, simulquo illo sonitu excitus exurgeret. Unde haec Alexandri potius
dormitatio quam somnus videri poterat. Hanc rem et Ammianus Marcellinus, homo Graecus, in Romana historia retulit, quo
loco similem facit Alexandro Byzantium Iulianum, quod is in tres maxime partes noctem diviserat, sic ut quieti et reipublicae
et musis iustum pensum rependeret. Sed est tamen in quo auctores dissentiant ; alii enim Aristoteli philosopho id adscribunt,
ut Läertius Diogenes, qui ab eo factum asserit, quo posset experrectius in omnibus fere disciplinis advigilare. Nos
eiusmodi auctorum differentiam iudicaturis liberam relinquimus.
De instrumentis militarium machinarum et earum vocabulis, ac de tellenone et de machina Demetrii ducis quae "poliorces" dicebatur.
Visum mihi est in otio agenti tormentorum voces et apta bellis instrumenta percensere, quae Graeci vocant "poliorcitica",
ne nihil agendo male agere discamus.
Sunt igitur haec (quae prout memoria suppeditaverit minime duximus supprimenda) : testudines, arietes, fundibulae, asseres,
ballistae, arcuballistae, arroballistae, harpagones, exostrae, falces, musculi, trifaces, quae ex ballistis emittuntur,
fustibuli, cataphractae, plumbatae, quas vocant martiobarbulos, onagri, heliopolis, plutei, sambucae, praela, scorpiones,
quos manuballistas appellant, ambulatoriae turres, tribuli, sarissae, poliorces, vineae, tellenones, phalae, ex quibus
intorquentur phalaricae. Nominantur etiam tragulae, bipennae et crates metallae. Est autem tellenon machinae genus, cum
una trabes praealta humo defigitur, et summo vertice altera transversa, eademque longior annectitur, eo videlicet libramento,
ut si unum caput deprimatur, alterum statim subrigatur. In uno autem capite machina cum tabulatis cratibus contexitur,
in qua armati aliquot collocantur ; tuncque altero capite finibus depresso, elevati milites in muro facile superponuntur.
De hac machina et Plautus poëta mentionem fecit in fabula Astraba, cum lepide inquit :
« Quasi tellenon aut pilum graecum reciproces plana via ».
De "poliorce", quoniam et hoc minus frequens, ad hunc prope modurn Plutarchus : Erat haec machina a Demetrio
principe his rationibus et habitu constructa. Primo quadratam sedem habebat, cuius singula quidem latera aequalia in latitudinem
octo et quadraginta, in altitudinem LX cubitorum protendebantur ; a postrema vero basi usque ad verticem sic gradatim
videbatur extenuari, ut sedes infima multo latior suprema parte foret, ac mirifica quaedam et egregia videbatur figura
ex quacunque parte resultare. Intus praetera latebrae erant et cavernae complures ad excipiendos milites accomodatae.
Qua vero hostes ipsos spectabat, patefactam frontem habebat et undique fenestellas obtectas, quibus citra ullum discrimen
facile poterant milites tela in hostes iacere. Et quod supra omnia maxime mirum videbatur, tanta quidem facilitate in
quamlibet parte movebatur, ut etsi strepitum maximum ederet, minime tamen observari aut conspici poterat in utram partem
inclinaret. Hac vero machina Demetrius ille Antigoni filius, qui "Poliorcites" est appelatus, ita cupide ac
strenue utebatur, ut ex urbium ruinis nomen illi inditum sit.
Plurima autem huius generis bellica instrumenta reperiuntur apud Graecos in Athenaei et Philonis commentariis. Apud Romanos
vero auctores non Flavius modo Vegetius de his, sed Ammianus Marcellinus et Pollio Vitruvius ad Octavianum Augustum scripserunt.
Ennii poëtae distichon de P. Scipione allatum, et Annaei Senecae veraa in epistolis emendata atque recognita.
Nihil invenio in Romanis litteris magis depravatum aut corruptum, quam ea omnia in quibus veterum poëtarum carmen allatum sit, ut Accii, Naevii, Lucilii et eiusmodi aliorum. Mirum enim quam perversae voces, quam praefracti numeri et intorta lectio existat, ut magnopere laborandum sit vel sensum aliquem posse aucupari. Quod ego nuper expertus sum in Annaei Senecae Epistolis, in quibus, si quando citantur veterum carmina, nullam prope imaginem verae lectionis aut effigiem dignoscas. Libro autem, ut vulgo nunc creditur, undevigesimo, carmen hoc Ennianum affertur de Publio Scipione, quod ille idem de se, ut animo fuit maximo, sic refert :
« Si fas caedendo caelestia scandere cuiquam,At in epistola Annaei quam corruptum hoc est, quam violatum, quam perversum, ut nec verba ipsa satis cohaereant, neque sensus in aliquo appareat ! Quam rem satis habui pro tempore bonis ingeniis indicare. Quod si quis Ennianos versus perinde ut apposui ex integro apud auctorem desideret, Caelium is Firmianum legat in libro ad Imperatorem Constantinum primo de divinis institutionibus, quo loco et hoc ipsum carmen de Scipione magnis conviciis incessitur, quando et Marcus Cicero in libris de Republica posuerit, sicut a Firmiano demonstratur. Unde illud etiam Vergilianum :
Mi soli caeli maxima porta patet ».
« ...quem super ingens
Porta tonat caeli... ».
Cassii Severi dictum perelegans in Labienum historicum, ac de improba eiusdem Labieni dicacitate.
Dictum hercle lepidum et perinde elegans fertur Cassii Severi in Labienum historiae auctorem, cuius forte libri cum fuissent
exusti, belle secum agi Cassius putavi, si quid in hominem, cui credebatur admodum invisus, scommatice iocaretur. Itaque
dum illius, ut dixi, commentarii ex senatus consultu essent concremandi : « Me – inquit Cassius – vivum
uri oportet, qui illos didici » ; festive nimis atque mordaciter. Huius autem rei meminit Annaeus Seneca
in epistola ad Novatum.
Nam cum Labienus idem Pompeii partibus studeret, ac historiam rerum eius gestarum scripsisset, senatu consultu actum est
ut eius commentarii cremarentur. Fuit autem in Labieno libertas tanta, ut libertatis nomen excederet, et quoniam passim
ordines honoresque omnes laniabat, Rabienus vulgo vocatus est. Quod in Oratoribus nostris copiosius explicavimus.
Quid sit repandirostrum et incurvicervicum pecus, ex Pacuvio apud M. Varronem, et emendata ibidem verba et exposita contra imperitorum sententiam.
Complura quidem vocabula reperiuntur, quae poëtae veteres non minore studio innovandi quam consilio delectandi adinvenerunt, existimantes fore – quod ait Cicero – ut Romanus sermo fieret in dies aptior atque locupletior. Quod si in quibusdam compositio ipsa paulo durior atque improbior videri potest, apud comicos praesertim auctores, pleraque tamen longo usu atque consuetudine mitiora efficiuntur, eoque gratiora forent si minus depravata et corrupta haberentur, cuiusmodi haec sunt "repandirostrum" pecus et "incurvicervicum", et arietes etiam "reciprocicornes", de quibus breviter nunc agemus. Nam delphinos quidam "repandirostrum" animal et "incurvicervicum" vocarunt, sumpto ex habitu animantis vocabulo, quod rostrum habeat repandum, et cervicem quasi incurvam. Quod et M. Varro ad Ciceronem et Fabius Quintilianus in Pacuvianis fabulis observarunt. Sic enim Varro : « Secundus gradus a quo grammatica descendit antiqua, quae ostendit quemadmodum quodque poëta verbum confixerit, quod etiam declinarit. Hinc Pacuvius "rudentisibilus", hinc " incurvicervicum" pecus, hinc "chlamyde clipeat brachium" ». Quae verba in gratiam studiosorum apponere volui, quoniam in vulgatis fere exemplaribus praefracta et foede inversa sunt. Quod antem "incurvicervicum" pecus in Pacuviana fabula dictum sit, demonstrat hoc ipsum et Fabius ad Marcellum Victorium, referens Pacuvianum hunc versiculum :
Nerei repandirostrum, incurvicervicum pecus ».Sed et Lucilius quoque (qui apud nostros stili nasum primus condidit), repandirostros appellat delphinos in satyris :
« Lascivire pecus iussit rostrique repandum » ;
quod in commentariis Nonianis invenitur. Arietes vero primus Laberius, ut existimo, reciprocicornes appellavit, quod
haberent reciproca et obtorta cornua. Id et commentaria quorumdam veterum probant et Septimius Florens, in libro quem
de Pallio inscripsit : « Arietem, inquit, non ut Laberius reciprocicornem et lanicutem appellavit, sed trabitextum
».
De imagine Nemesis eiusque potestate et nominibus, et epigramma Ausonii expositum.
Quae dea sit Nemesis et quo maxime honore habeatur, exponunt fere complures tam apud Graecos quam apud Latinos. Sed libuit adnotare hoc loco epigramma illud Ausonii Galli, quod ex Graeco poeta ingeniosus (sicut pleraque alia) in latinum convertit. Carmen id est :
« Me lapidem quondam Persae advexere, tropaeum
Ut fierem bello ; nunc ego sum Nemesis.
Ac sicut Graecis victoribus adsto tropaeum,
Punio sic Persas vaniloquos Nemesis.»
Quod apud Graecos tamen nescio quo pacto pressius multo atque limatius habetur :
« Και με λιθον Περσαι δευρ' ηγαγον οφρα τροπαιον
Στησονται νικας, ειμι δε νυν Νεμεσις
Αμφοτεροις δ' εστηκα και Ελληνεσι τροπαιον
Νικας και Περσαις του πολεμου Νεμεσις »
Historiam vero ex qua utrumque declaretur epigramma Pausanias ponit ad hanc propemodum sententiam : Ad Marathone, inquit,
stadiis supra LX Rhamnus abest vicina mari, qua Oropum itur ; paulo ante supra mare templum Nemeseos est, quae contumeliosis
maxime hominibus inevitabilis dea. Videtur autem barbaros quoque illos indignatio huius numinis comprehendisse, qui in
Marathonem descenderunt. Nam cum Athenas ipsas despicerent easque impedimento sibi fore arbitrarentur, lapiclem parium
attulerunt, tamquam victoria iam forent potiti ; quem lapidem Phidias opifex in ipsam Nemesis statuam formavit. Inest
autem capiti eius deae corona, in qua cervi sunt, et victoriarum exiguae visuntur imagunculae.
In dextra phialam retinet, in qua caelati sunt Aethiopes, propter ipsum fortasse Oceanum qui pater Nemesis traditur.
Haec Pausanias, qui tamen idem in hoc ipso libro haud Oceanum Nemesis parentem dicit, sed Iovem, sicut Helenam matrem,
nutricem Ledam. Neque autem me latet aliter de Nemesi ac Rhamnusia Plinium Secundum scribere.
Sed ad cognitioncm epigrammatis non Plinii verba, sed adhibendus Pausanias fuit. Nam et Ammianus quidem Marcellinus de
gestis Galli imperatoris ad hunc modum : « Haec – inquit – et huiusmodi aliquoties operatur Adrastia,
quam duplici vocabulo Nemesim appellamus. Ius quoddam sublime numinis efficacis humanarum mentiuln opinione lunari circulo
superpositum ; vel, ut definiunt alii, substantialis tutela generali potentia partilibus praesidens fatis, quam theologi
veteres fingentes lustitiae filiam, ex abdita quadam aeternitate tradunt omnia despectare terrena.
Haec ut regina causarum et arbitra rerum, haec disceptatrice[m] urna[m] sortium temperat, accidentium vices alternans,
voluntatumque nostrarum exorsa interdum alio, quam quo contendebant exitu terminans, multiplices actus permutando convolvit.
Eademque necessitas insolubili retinaculo mortalitatis vinciens fastus tumentes. incasum et incrementorum et detrimentorum
momenta versabilis ; et nunc erectas mentium cervices opprimit et enervat, nunc bonos ab imo suscitans, ad bene vivendurn
extollit.
Pinnas autem ideo fabulosa vetustas aptavit, ut volucri velocitate cunctis adesse existimetur, et praetendere gubernaculum
dedit ; eique rotam subididit, ut regere universitatem per elementa discurrens omnia non ignoretur ».
« Et haec demum – inquit – mutabilis et incostans fecit Agathoclem siculum ex figulo regem ; et Dionysium,
gentium quondam terrorem, Corinthi literario ludo praefecit ; et Andriscum Adramytenum, in fullonia natum, ad Pseudophilippi
nomen evexit ; ac legitimum Persei filium artem ferrariam ob victum quaerendum edocuit ». Verum de hoc dictum a
me alibi copiosius.
De prudenti responso Caecilii Metelli ad amicum, qui eius animi consilium scire cupiebat ; neque esse cuiusquam ingenio facile confidendum in rebus gravioribus.
Nemini unquam dubium fuit quin prudentiores illi homines atque consultiores habiti sint, quorum consilia et in republica
servanda et in vita instruenda maxime praestiterint. Qua in re observatum est, cautissimum quemque haud temere animi consultationes
vel intimis etiam amicis committere. Nihil enim dicebat Democritus maiorem arguere imprudentiam atque vecordiam, quam
ea credere hoinini quae parum aequo animo patiaris disseminari.
Itaque responsum Metelli Caecilii eiusmodi visum est, quod his quoque commentariis legeretur. Nam ipse Metellus, qui devicta
Macedonia dictus est Macedonicus, cum summae vir prudentiae et consilii haberetur, amico cuidam quid esset in re magni
momenti acturus rogitanti, ad hunc modum cordate respondit : « Tunicam – inquit – hanc meam excinderem,
si eam meum scire consilium existimarem ». Quo dicto facile quivis potest considerare cuiusmodi sit viri prudentis
officium, cum sit homo ipse, ut inquit alicubi Cicero, acutum animal, sagax, varium et multiplex ; ut nihil sit minus
tutum quam hominis fidei confidere, iuxta sententiam Pauli Tarsensis.
Id autem de Metello Nepos Cornelius et Valerius Maximus in exemplis retulerunt. Poëta vero Ennius eum praecipue amicum
probat qui verborum vir paucorum sit, et qui non minus loqui quam omnino tacere calleat, qualis ab eo Servilius Geminus
doctissimis versibus commendatur.
Cervos pro servis et fugitivis accipi apud veteres, ac Martialis poëtae carmen expositum contra aliorum sententiam.
Martialis poëtae versiculi sunt notissimi in hunc modum, quos adscribam ut in libris antiquioribus invenio :
« Suppositam fama est quondam pro virgine Cervam ;
At nunc pro cervo mentula supposita est ».
Ita enim veteres adhuc codices retinent, quae lectio propria et genuina est, ut non "puerum", sed "cervum
suppositum" legamus. Nam qui lepor, obsecro, in carmine, quae festivitas in poëta urbanissimo fuerit, si, ut
quidam legunt, pro virgine cervam fuisse suppositam, nunc pro puero supponatur mentula ?
Hoc autem loco "cervum" Martialis et eleganter et antiquorum more pro fugitivo accipit, siquidem et supra :
« Huic comes haerebat domini fugitivus Achilles,
Insignis forma nequitiaque puer ».
Cervos vero apud antiquos vocari consuevisse a celeritate fugitivos docet etiam Sextus Pompeius, cuius verba ex libro de verborum significationibus XIX subiecimus, etsi in pervulgatis istis codicibus neutiquam comperias : « Servorum – inquit – dies festus vulgo existimatur Idus Augusti, quod eo die Servius Tullius natus idemque Dianae aedem in Aventino dedicaverit ; cuius tutelae sunt cervi, a quorum celeritate fugitivos vocant cervos ». Quibus intellectis, aperte sensus elicitur, neque illud alienum videri debet, quod in Terentiana fabula scriptum est ab Aelio Donato, quo enim loco Terentius : « ...quadrupedem – inquit – constringito ». « Quadrupes – inquit Donatus – ligaturae genus in cruribus ». Aut item : «...quadrupedem posuit pro servo et fugitivo ». Unde illud Vergilianum :
« Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit ».Quocirca apud comicos etiam auctores "cervum" pro fugitivo dici solitum apparet, sicut et lupae item pro meretricibus passim accipiuntur, et canes pro amatoribus, ut qui lepores magno studio consectantur, quae ab eodem Donato asseruntur. Hinc illud vulgatum :
« Fecundi leporis sapiens sectabitur armos ».
Et illud etiam Terentianum ex Livio Andronico (si Iulio Capitolino credimus), pro militari dicto : « Tute lepus
es, et pulpamentum quaeris ».
Marci Ciceronis verba emendata atque exposita in libro de optimo dicendi genere Lucilianis versibus de Aesernino oratore, ac de eo nonnihil.
Marci Ciceronis liber est, cui titulum fecit "De optimo genere oratorum". Quo autem loco de Aeschine oratore attico et Aesernino Romano habetur mentio, verba quaedam corrupta alicubi sunt et obscure involuta. Quod, ut facilius extimari atque iudicari possit, adscripsimus, velut etiam nunc leguntur in omnibus fere exemplaribus : « A me – inquit – quo maximis minima conferam, gladiatorum par nobilissimum inducitur, Aeschines, tamquam Aeserninus, ut ait Lucilius, non spurcus homo, sed acer et doctus, quo modo a Pacidiano hoc componitur optimus longe post homines natos ». Hactenus Cicero. In queis tamen verbis nullus prope senstis elicitur, nulla carminis Luciliani effigies apparet. Nos autem, qui bonis mentibus elaboramus, non indignum prorsus operae pretium fore arbitramur si et Ciceronis verba exponamus et ipsum Lucilii carmen restituamus. Eleganter enim et erudite Marcus Cicero, inter nobilissimos gladiatores, hoc est inter eos qui in foro velut in acie et arena certantes dimicent, Aeschinen connumeravit, collata cum Aesernino similitudine ex Luciliana satyra. Facile autem Ciceronis verba intellexeris, si Lucilii versus adscribamus, sicut adliuc integri servantur in commentariis Nonianis ad filium :
« Aeserninus fuit flacco ore : aeque quoque sannis
Spurcus homo, vita fuit illa dignus, locoque
Cum doctus tum acer componier optimus multo
Post homines natos, gladiator qui fuit unus ».
Ex his plane constat quo pacto Ciceronis locus et interpretandus sit et emendandus, quamquam hoc idem de Aesernino in
epistolis ad Pomponium Atticum, et in Tusculanis etiam relatum est. Neque illud praeterea ignorandum, quod idem P. Lentulus
Aeserninus vocatus est et promptus in dicendo.
Cuius pater Marcellus Aeserninus in oratorum quoque numero a Marco Tullio intromissus ; sed filius, de quo supra, longe
doctior, acrior et exercitatior habitus est. Quam rem et in nostris Oratoribus perdiligenter explicavimus. Apud Senecam
vero Annaeum et alter Aeserninus Marcellus in Declamationibus celebratur, qui nepos Asinii Pollionis fuit. A quo sic instructus
ac doctus traditur, ut eius eloquentiae futurus haeres crederetur. Se haec alibi diximus copiosius.
Locus elegans Heliogabali Imperatoris de suis conviviis in discumbendo, ac de sigmate etiam mensa, et quid ea voce apud Martialem poëtam significetur.
Lepide factum traditur a Vario Antonino Augusto, qui Heliogabalus est appellatus, in amicorum conviviis. Nam, cum his coenam forte exhiberet, quibusdam simul discumbentibus non accubitus quidem pro consuetudine, sed reflatiles folles substerni curabat, idque ipsum mirifica arte et ingenio, sic ut convivae, reflatis paulatim follibus, infra caeteros sub mensis ridicule subsiderent. Quin et idem imperator, ut a Lampridio traditum est, primus adinvenit sigma humi consternere sine lectulis, ut a pedibus utres ad reflandum spiritum solverent. Quod autem sigma hoc loco Lampridius dixerit, in ea voce accipiendum est mensae genus, quae lunae similitudinem haberet, formamque praeferret Σ literae graecae ; quod et Valerius Martialis insinuat :
« Accipe lunata scriptum testudine sigma » ;et alibi :
« Septem sigma capit... » ;
tametsi dictio haec nostris grammaticis fere depravari consuevit. Sed enim Lampridius id totum apertissime explicat :
« Habuit hanc – inquit – consuetudinem, ut octo calvos rogaret ad coenam, item octo luscos, item octo
podagrosos, octo surdos, octo nigros, octo longos, octo pingues ; cum capi non possent uno eodemque sigmate, ut ea ratione
maior subinde risus spectatoribus moveretur ».
De cymbio vase et carchesio, et quo pacto Macrobius foede erraverit cum de his disserit in Saturnalium commentariis.
Notandum Macrobii Aurelii erratum et quidem foedum de vasculo, quod sit cymbium. Asserit enim in Romana quidem eruditione
primum de hoc factam esse mentionem a poëta Vergilio, cum alii ante illum de eo meminerint.
Vulgatum autem complures apud Graecos de eo disseruisse ; nam praeter Philemonem comoediarum auctorem et Anaxandridem,
Eratosthenes quoque et Demosthenes de cymbio egerunt, quod apud eumdem Macrobium Eusthatius affirmat. Sed eius verba suscipienda
sunt, quo facilius cognosci veritas ac iudicari sincerius possit : « De carchesiis – inquit – et cymbiis
apud Latinos haud scio an umquam mentionem reperias ». Ac paulo mox : « Nec cymbia – inquit – in
latino sermone reperies ; nam sic unus apud nos Publius Vergilius :
« Inferimus tepido spumantia cymbia lacte ».
Quod autem incognitum id Latinis ingeniis dicat, neque ab aliquo prorsus usurpatum ante Maronem, perfalsum esse apertissimis
rationibus convincitur, quandoquidem Varro ipse Terentius, qui ante Vergilium scripsit, cymbium vas nominavit in eo maxime
commentario quem de vita patrum inscripsit :
« Erant – inquit – vasa vinaria, sicut cymbia, aquilinae, paterae, gutti, sextarii ». Haec hactenus
Varro, quae Nonius etiam Marcellus 46 in libris ad filium agnoscit, quo loco de vasculis agit. De figura autem cymbii
non est agendum nunc pluribus ; constat enim ab effigie cymbae denominatum. Nam "cymbium", ut idem ait Macrobius,
per comminutionem a "cymba" deducitur. Quin et alia traduntur poculorum genera, quae ab ipsis navigiis formam
et nomen acceperunt, sicut "carchesium". Neque mirari quisquam debet Macrobium hac in re excidisse, cum in carchesio
etiam pari ferme errore deliquerit, quando et hoc ipsum verbum a Livio quidem Andronico positum est, qui Latinorum poetarum
vetustissimus merito habetur. Sic enim Livius de carchesio :
« Florem anclabant Liberi ex carchesiis ».
Quod et Pompeius Festus observavit, cuius doctrinam ac eruditionem idem Macrobius magnopere commendat.
Quibus causis Romanus populus atros dies ac luctuosos haberet, ac de minuendo luctu et publice et privatim.
In collectaneis Sextii Pompeii, quae contraxit ex Verrii Flaccii commentariis, rationes afferuntur de minuendo luctu
tam publice quam privatim, quoniam pro rerum fortuna atque calamitate luctus in civitate habebatur, velut cum Vestalis
ob noxam iussu pontificum confoderetur, cum caelesti igne Capitolium tangeretur, aut cum clades aliqua insignis foret
denuntiata. Tolli autem luctum in populo his maximis tribus causis relatum est : in dedicatione aedis, in condendo lustro,
quod ad censorum officia pertinebat, tertio, cum votum publice susceptum rite solveretur. Et haec quidem contra publicum
maerorem constituta sunt. Privatim vero complura in unum congruebant, quae omnem familiis luctum abolerent ; hoc est,
cum liberi nascerentur, cum novis honoribus familiam honestarent, item cum pater aut filius aut vir aut frater ab hoste
captus domum rediret, cum puella desponsaretur, cum propiore cognatione aliquis nasceretur, quam ille cuius nomine luctus
fuisset. Poëta autem Ovidius per decem menses tradit post uxoris obitum superesse in coniugibus luctum, quod ex legibus
Numae assumptum est, ut copiose exponitur a Plutarcho. Putavi haec adnotanda, ut intelligatur facilius quae potissimum
rationes forent, quibus Romanus populus ad luctum aut ad laetitiam adduceretur, quando et in veterum annalibus frequens
mentio fit de luctu publice comminuendo.
De Necepso rege et philosopho eiusque magice, et Paulini poëtae versus expositi, ex Firmico Materno et aliis.
Carmen est in poëmate Ausonii Galli, quod a Paulino conditum scribit, cum Tranquilli historiam de regibus in epitomen referret :
« Quique Magos docuit mysteria vana Necepsi,
Et qui regnavit sine nomine mox Sesoostris ».
Quis autem accipiendus sit hoc loco Necepsus, aut quid etiam scripserit dubitari video a doctioribus. Qua in re legendi
sunt veterum annales, in quibus reperiemur regem fuisse Aegyptiorum Necepsum, qui annos plures imperavit. Quod et Manethus
auctor antiquissimus et Eusebius tradunt. Quin et a Iulio Firmico plurimum celebratur, non pro viro tantum in astrorum
cognitione peritissimo, sed etiam pro rege iustissimo. Quo enim loco de apotelesmatibus et decanis disserit, plura de
Necepso adiicit : « Sunt decani – inquit – magni numinis et potestatis, quod omnia prospera per ipsos
et omnia infortunia decernuntur. Sic et Necepsus, imperator iustissimus Aegypti et astrologus valde bonus, per ipsos decanos
omnia vitia valetudinesque collegit, ostendens quam valetudinem quis decanus afferret. Et quia natura aliam naturam, et
quia deum frequenter alius deus vincit, ex contrariis naturis et contrariis potestatibus omnium aegritudinum medelas divinae
rationis magisteriis invenit ». Idem alibi eumdem Necepsum ac Petosirim divinos viros ac sanctissimae religionis
antistites appellat. Quod et C. Plinius sensit, qui in tradenda ratione humanae aetatis Petosirim ac Necepsum auctores
nominat, quorum sententia trimoria ipsa in vita hominum redderentur. Quod autem vana mysteria Necepsi dixerit, ad eius
magicen, ut puto, respexit, qua reges fere Aegyptii praestiterunt, quaeque a Caio Plinio non semel inepta vanitas merumque
praestigium appellatur : « Haec una – inquit – omnium artium fraudulentissima, quae in toto terrarum orbe
plurimum semel valuit ». Sed a Tiberio imperatore vana falsaque comperta est.
« Ea enim – ut inquit Plinius – quae a sphaeris, ex aëre, stellis, lucernis, pelvibus, securibusque
et multis aliis modis divina promittunt, et umbrarum praeterea inferorumque colloquia, falsa omnia et improbe recepta
sunt ».