Petrus CRINITUS
Pietro Riccio (1465 – 1505)

de Honesta Disciplina
(1504)
Liber VI



I  II  III  IV  V  VI  VII  VIII  IX  X  XI  XII  XIII  XIV  XV  XVI  XVII  XVIII  XIX  XX  XXI  XXII  XXIII  XXIV  XXV 



CAPUT I.

De Belisarii principis epistola ad regem Totylam, cum is de urbe Roma diruenda cogitaret, quibusque verbis ab infando consilio devastandae urbis eum deflexerit.

De Belisario principe eiusque imperio et gestis copiose alibi scripsimus, cum tam egregia facinora gesserit ac tam multiplici tamque a varia fortuna vixerit, sicuti in Romanis annalibus et Procopii historia legitur. Sed hoc loco visum mihi est non ingratum fore legentibus, si eiusdem epistolam subiiciam quam ipse Belisarius graece scriptam ad imperatorem Totylam misit, cum is urbem victor cum exercitu esset ingressus ac non parvam moenium partem tum diruisset. Nam et pulcherrima quidem aedificia et quae dignissima in urbe forent incendi volebat Romaque ipsam μηλοβοτον, ut inquit Procopius, efficere, ni tantum facinus suis litteris Belisarius inhibuisset ad regem Totylam graece scriptis in hunc modum : « Prudentis – inquit – viri officium est urbes augere vacuasque ornamentis implere, quod ipsum ad eum maxime spectat qui probo civilique animo agere consuevit. Siqua vero sit urbs quae summo ornatu eximiaque pulchritudine polleat, sicuti Roma nunc est, nonne id ingenii perditissimi atque obnoxii dixeris sicubi diruere illam conetur ? Sed enim Roma ipsa omnium quidem urbium quae sub caelo sunt maxima et memoratu dignissima, non viri unius opere, non brevi momento ad id magnitudinis atque pulchritudinis excrevit, sed regum plurimorum virorumque clarissimorum virtutibus, longo tempore, summa divitiarum copia, artificio incredibili. Nec enim brevi huiusmodi urbem quam nunc vides Romani extruxerunt, monumentum sane cunctis posteris eximiae virtutis. Caeterum, cum ita se res habeat, illud scire debes quod alterum necessario sequitur : aut enim hoc in bello victus succumbes, aut annuente fortuna superabis. Quod, si ad te victoria ipsa declinarit Romamque deleveris, haud rem alienam sed tuam propriamque, o Totyla, perditum ibis ; sin autem eam servaris, regiam certe omnium pulcherrimam atque ditissimam possederis. Si vero a nobis devictus fueris, servata urbi atque incolumi, gratias immortales a victore debes expectare ; sed ea diruta, nulla prorsus humanitate contra te agetur. Utcunque autem hac in re gesseris, statim fama subsequetur, quam scias quidem eiusmodi futuram, qualem tu ipse vel opera tua probabunt. Vale » . Hactenus Belisarius. Qua in re illud notandum, quod ipse quidem Totylas, ut inquit Procopius, cum epistolam hanc saepius perlegisset ac aequo animo eiusmodi admonitionem accepisset, ab incepto opere diruendae urbis destitit, neque mox quicquam contra urbem molitus est. Quod abunde in historia ipsa Procopii scriptum est.


CAPUT II.

Quam sit cautim loquendum apud principes, tum de rege Persarum Cambyse et Traxaspe nobile exemplum ; et quomodo praestant apud Persas qui amplius bibunt.

Nuper habitus sermo est inter doctories, quantum in vitae officiis proloqui et quo temporo deceat, quoniam nihil fere magis in vita noxium atque perniciosum est quam intempestive aliquid proferre, praesertim apud principes a quibus id totum facile potest effici quod libitum illis sit. Ad hoc autem exempla aliquot in medium pro re sunt allata ex Graecis atque Romanis historiis, ut de Callisthene philosopho et poëta Philoxeno, aliisque compluribus. Sed exemplum de rege Persarum Cambyse ac Traxaspe visum profecto est dignum ingenio barbaro atque truculento, cuiusmodi Cambyses fuerit, regum quidem Persarum saevissimus. Nam cum is Traxaspes, qui regi carissimus erat, nimium vini avidum regem et usque ad ebrietatem perfundi videret, eum liberius summonuit ut parcius mcro indulgeret, parum dignum referens in rege accusari ebrietatem quem videlicet oculi hominum atque aures sequerentur. Quibus verbis iratus Cambyses : « Et ostendam – inquit – tibi ex ipso vino regem haud sibi excidere neque mente labi aut oculis caligare, sed et manu et oculis probe officium suum praestare ». Et simul coepit liberius bibere atque capacioribus poculis seipsum vino proluere.
Ac iam factus vinolentus : « Huc – inquit – o Traxaspes, filius tuus procedat ». Tum iubet adolescentem sublata supra caput sinistra manu procul consistere, et interim capit arcum rex intendensque illum : « Probabo nunc – inquit – falsum esse quod obiurgas ». Et in cor ipsum adolescentis aciem simul ac spiculum direxit, cumque illud pro libidine fixisset, prope accessit, ac discisso adolescentis pectore : « Spiculum – inquit – ut dixeram, in cor ipsum aspicis ? Numquid, o pater, mihi excido aut in ictu aberro ? ». Pater autem Traxaspes factus iam suo malo in loquendo prudentior fortunaeque regiae et saevitiae obsequens : « Nec ipse – inquit – Apollo certius atque aptius arcum intendisset ». Quam rem non Herodotus modo Halicarnasseus in Persica historia, sed Annaeus etiam Seneca rettulit. Consuetudo autem apud Persarum populos fuit, ut hi nobiliores crederentur atque in agendis officiis aptiores, qui cum se vino admodum proluerent, mente ipsa constiterint neque a ratione decederent. Ex quo Cyrus, regis Darii filius, cum ad Lacones epistolam de se scriberet, non modo seipsum in magica disciplina praestare fratri Artaxerxi asseruit, sed in potando mero adeo excelluisse, ut cum caeteris foret bibacior, mente tamen consisteret. Quod a Plutarcho etiam Chaeroneo traditur.


CAPUT III.

Non esse populo invulganda quae arcana in sacris sunt, ac Vergilii carmen expositum ex Eleusinis sacris : "Procul o procul este prophani". Et item de Numenii somnio digna observatione historia.

Egregie Plato et prudenter alicubi docet non esse illa populo aperienda et invulganda quae sacra et arcana in mysteriis sunt, quoniam indignum prorsus ac foedum sit, ab eiusmodi hominibus ea illotis manibus tractari, quae initiatis duntaxat animis ac expiatis patere debent. Ex quo merito laudati sunt Pythagorici philosophi, qui propria dogmata et praecepta inter suos tantum servantes nemini alteri indicabant. Quod Hebraei etiam in sacris legibus diligentissime observarunt. P. autem Vergilius, qui mores varios ritusque ac religiones optime tenuit, non temere illud ad Sibyllae nomen retulit :

« Adventante dea, procul, o procul este profani,
Conclamat vates, totoque absistite luco... ».

Id enim ex Eleusinae Cereris initiis assumptum a poë:ta est, in quibus ut veterum probat auctoritas, eos dumtaxat admittebant qui forent initiati ; quod ab ipso praecone agebatur procul esse profanum vulgus acclamante. Unde illud Flacci perelegans : « Odi profanum vulgus et arceo ». Quando et Valerius Soranus non aliam ob causam dicitur obiisse, quam quod patrios deos eorumque nomen contra ius Romanae religionis investigaverit. Qua in re libet etiam Numenii Pythagorici somnium apponere, quo facilius intelligatur nihil foedius aut scelestius habendum quam mysteria occulta religionis in vulgus prodere. Sed enim Numenius ipse, quamquam in philosophia vir excellens, in eo tamen offensam numinum subivit, quod Eleusina videlicet sacra interpretari ac vulgo promere ausus sit. Quo factum est, ut in somnio deas quidem Eleusinas viderit forma et habitu meretricio ante apertum lupunar prostantes, cumque huius rei causam diligenter Numenius quaereret, cum bile admodum et irata fronte illi responderunt, ab adyto se veteris pudicitiae ab eo abstractas seque omnibus passim prostitutas. Itaque facile mox Numenius culpam agnovit, cum nihil esse petulantius diceret quam de rebus diuinis ac religionis arcanis citra verecundiam agere. Habes hoc in primo Macrobii commentario ad Eustathium filium, in quo de Republica Marci Tullii disputat.


CAPUT IV.

De Gallonii sumptu et dapibus verba in oratione Ciceronis exposita, atque ibidem Luciliani versus appositi cum Horatiana imitatione de Gallonii acupensere.

Legebatur nuper oratio M. Tullii pro Q. Quintio, et cum quidam bene literati atque eruditi adessent, orta est addubitatio de historia Gallonii et eius luxu, in his verbis : « Non ut dominentur illis, qui relicta virorum bonorum disciplina, et quaestum et sumptum Gallonii sequi maluerunt ». Quis igitur hic Gallonius apud M. Ciceronem sit, facilius dubitatur ab eruditis quam explicatur. Nos autem in Lucilianis versibus pridem legimus, Publium hunc Gallonium fuisse postremae gulae hominem, et in cupediis et lautioribus cibis assidue versatum. Unde ob eam rem a Laelio viro sapienti gurges est appellatus. Nam et Flaccus Horatius eundem Gallonium fuisse praeconem aliquando testatur, atque eius mensam acupensere magno infamem, quod ex Lucilii poëtae satyra mutuatus est. Versus autem Lucilianos, quoniam lepidissimi sunt, libitum est adiicere, sicuti et M. Cicero in libro de finibus refert ex satira ad Lapathum :

« Laelius praeclare et recte sophos, illeque vere,
O Publi, o gurges Galloni, es homo miser, inquit,
Coenasti in vita nunquam bene, cum omnia in isto
Consumis squilla atque acipensere cum decumano ».

Sed et Florcns Tertullianus Curii aleam, Apicii gulam, et Gallonii sumptum, et Antonii ebrietatem incessit, et ex his omnibus facile quisquam intelligat quid in oratione M. Tullii Gallonii sumptus significet. Quin Romae etiam inspeximus hanc de C. Gallonio et uxore inscriptianem in marmoreo lapide :

D. M. GALLONIAE  C. F. QUAE EPICHARIS. C. GALLONIUS.
C. F. ULP. MARITIMOS ET PATER FECIT.


CAPUT V.

Quibus verbis Caracalla irnperator cum Julia noverca pudore vendito sit congressus, quantumgrre flagitii et malorum ex nimia imperandi licentia oriatur.

Notum carmen est et apud veteres olim in urbe celebratum :
« Cui plus licet quam par est plus vult quam licet » . Hoc enim in vita mortalium fere accidit, ut cum imperio ipso licentia maior in dies fiat, unde omnia prope scelera ac flagitia reiectis legibus oriuntur. Quod ipsum infinita quidem exempla testantur quae in Graecis et Romanis annalibus passim leguntur. Sed illud mlhl visum est dignum relatu de Antonio Augusto Caracalla eiusque coniugio. Nam, cum Juliam novercam haberet eaque egregia forma et eleganti praestaret, forte accidit ut corporis partem praesente Antonino imperatore paulo incautius nudaret. Qua conspecta, cum in eam proclivius exarsisset Antoninus : « Velim – inquit – si liceret ». Julia vero, ut ingenia mulierum est, arrepta statim occasione : « Si libet, licet – respondit – leges dat imperator, non accipit ». Quibus auditis Antoninus idem Caracalla ad obeundum scelus audacior factus est, ac nuptias cum noverca Julia celebravit, et ad parricidium, ut inquit Spartianus, adiunxit incestum, siquidem Juliam duxit uxorem, cuius filium paulo ante occiderat. Ex quo perlepido scommate Helii Pertinacis illusus est, cum eundem non Parthicum modo Alamanicum et Arabicum imperatorem, sed Geticum etiam appellaverit. Neque autem adhuc Mario Maximo assentimus, qui eam meliorem esse rempublicam atque tutiorem dicit, in qua princips ipse malus est quam in qua sint amici principis mali. Nam facilius est, ut apparet, a principe bono malos corrigi, quam malum principem a bonis superari, etsi huic sententiae Julius quoque Capitolinus parum accedat, sumpto de imperio Domitiani Augusti exemplo. Quod alibi etiam latius explicavimus.


CAPUT VI.

De studio philosophi Euclidis in bonis disciplinis, ac de Hieronymo etiam, quam vehementer et assidue invigilaret ; tum quibus praeceptoribus atque urbibus doctrinam acceperit.

Probe factum est a veteribus, qui Euclidis philosophi studium atque eruditionem summis laudibus sunt prosecuti. Praeter enim assiduam eius diligentiam atque labores maximos in percipiendis disciplinis, in audiendo etiam Socrate promptum et alacrem animum probavit, sicuti philosophus Taurus rettulit, vir inter Academicos Hadriani aetate excellens. Nam cum ipse Euclides propter Atheniensium decretum contra Megarenses non posset Athenas se conferre ad audiendum Socratem – quoniam capitale foret si quisquam Megarensium ab Atheniensibus esset comprehensus – non tamen putavit magis periculi rationem habendam quam studiorum, sed muliebri veste indutus et pallio, ut inquit Gellius, versicolore amictus capiteque obtectus, sub ipsum noctem a Megaris Athenas itabat, ut per noctem saltem audire Socratem atque aliquid discere liceret. Tum etiam sub lucem eadem veste intectus in patriam Megaram remeabat. Hieronymus autem noster in omnibus prope disciplinis vir summus non minore studio ac diligentia honestis artibus incubuit. Nam et Romae prius et in Byzantio mox, atque Antiochia demumque apud Solymas plures ac varios praeceptores audivit. Sed cum Judaei ipsi ex veteri lege neminem possint Christianum edocere, impetratum est tandem a Hieronymo ut hebraeam eruditionem horis saltem nocturnis liceret adire, eoque nomine Barbanum quendam audivit, qui siquando a ceteris Iudaeis deprehendi metueret. Nicodemum alium et ipsum judaeum in praeceptoris officio substituebat. Tantumque adeo et vigilando assidueque componendo consecutus est Hieronymus, ut plura quidem idiomata egregie didicerit. Quod ipse etiam Augustinus in libris ad Cyrillum de Hieronymo testatur, qui eum scribit non Hebraicam modo Graecamque et Chaldaicam, sed Latinam, Persicam, Arabam ac Medam percepisse, etsi plerique affirmant hunc ipsum librum minime Augustino adscribendum. Illud certe notissimum, quod idem quidem Hieronymus in humanioribus literis Aelium Donatum atque Victorinum audivit, in sacris vero Gregorium Nazianzenum, Apollinarem Antiochenum et Didymum Alexandrinum, sicuti ex Judaeis Barbanum quem diximus ; hunc enim Hieronymus nocturnum praeceptorem appellat. Sed hoc totum copiose Hieronymus refert in epistola ad Pammachium et Oceanum, modeste tamen, ut hominem decuit posteritatis causam atque religionis agentem.


CAPUT VII.

De XVI caeli regionibus et quae nomina sint adscripta, ex Mineo Capella relatum, et alia obiter addita.

De veterum diis atque numinibus complura quidem et latine et graece scripta leguntur. Nec enim defuerunt, qui libros integros huic operi dicaverint. Nos autem ea nunc observanda putavimus quae caeli regiones designarunt, quibusque locis propria numina sunt attributa, sicuti prisca illa theologia existimavit. Universum igitur caelum in regiones XVI signarunt, ut quaternario numero quamlibet partem absolverent. Primo enim ipse Jupiter optimus maximus collocatur, quem a iuvando patrem genitoremque omnium dixerunt ; cui collegas XI faciunt, ut a Q. Ennio scriptum est. Qui vero subsequuntur dii a Capella Mineo Jovis milites appellantur : « Nam post ipsum Jovem Dii Consentes, Penates qui et Patrii et Genethlii, Salus ac Lares, Janus etiam et Nocturnus et Opertanei. Tertio loco Praediatus, Quirinus, Mars, Lares militares, Juno, Fons et Lymphae, diique Novensiles. Sequuntur deinde Jupiter Secundanus, Opulentia et Minerva, quibus Discordiam, Seditionem, ac Plutonem addunt. Mox autem Lympha sylvestris, Lar caelestis, Mulciber et Militaris Favor. Sexto loco Ceres, Tellus, Terraeque pater Vulcanus, Genius, et Jovii filii Pales, Favor, et Solis filia Celeritas. Septimo Fraus ipsa, quae Mercurio solet in rebus omnibus obsecundare. In octavo Ver et Venuleia, ut apud Verrium notatum. Nono vero Iuno hospita et Genius. In decimo Neptunus, Neurita et Lis. In XI Consus, unde Consualia Romae celebrata, et Consi ara nobilis. In XII Fortuna, Valetudo, Pavor et Manes. In XIII Sancus deus, unde quidem sancire et sagmina deduxerunt. In XIV Fata seu Parcae, hoc est Decima. Nona et Morta ut Cesellius tradit, sive, ut alii volunt, Clotho, Lachesis et Atropos, quae Jovis maximi sententias excipiunt. In XV autem sede Saturnus, Juno caelestis, Veiovis ac Dii publici. Et in ultima Nocturnus et Janitores terrestres. Quod ipsum, cum ab aliis, tum a Mineo Capella servatum est in Mercurii atque Philologiae nuptiis. Neque de multiplici varioque Jovis nomine disserendum est, cum vel trecentos quidem Ioves M. Varro enumeraverit, ut auctor est Florens Septimius. M. autem Cicero in XVI partes caelum ipsum scribit divisum. Quod ex Hetruscis commentariis sumptum est, quorum videlicet disciplina diligenti cura examinabat, qua maxima caeli parte fulmina ipsa et tonitrua mitterentur. Quod Annaeus item Seneca et C. Plinius testantur, sicuti copiose in epistolicis exposui.


CAPUT VIII.

De litterarum notis in veterum causis, tum de silentio in iudiciis, et Plautinus locus expositus.

Moris fuit apud veteres, ut in quaestionibus et causis peragendis iudices ipsi quibusdam literis rem denotarent. Si qui enim absolvebantur aut condemnabantur, notas ad id proprias apponebant, veluti etiam in causae ampliatione, quod a Pediano Asconio diligenter observatum est. Nam si quis forte a iudicibus damnatus erat, id ipsum K litera notabatur, sin erat absolutus, A apponebatur. Signum vero ampliationis, cum res ipsa in tempus diffinderetur, N. L. adiiciebant. Quod ex eo non liquere signabatur, eoque modo causae ampliationem nasci asserebant. Quid autem intersit inter comperendinationem et ampliationem egregie idem Pedianus explicat, qui legem quoque Glauciam ob id latam scribit de ipsa comperendinatione, ut sententia diceretur si esset absolvendus reus, vel amplius pronuntiaretur si videretur damnandus, cum causae obscuritas foret. Quod et M. Cicero locis pluribus insinuat. De silentio autem in causis pauci ex veteribus meminerunt, etsi apud comicos facilius id comperias, unde iocus ille maxime Plautinus a Blepharone prolatus de gemino Amphitrione :

Dextro eodem in loco signo eodem apparet probe.
Ut primum tonuit cicatrix ruffula, sublurida.
Jacent rationes, silet iudicium, quid dicam nescio.

Hinc etiam, ut dixi, silentia in iudiciis, cum nihil utique appareat quod ex re vel coniectura aliqua iudicari possit. De his vero litterarum notis agitur etiam in Probii Valerii commentario, quem de notis earumque ratione composuit.


CAPUT IX.

Quod Romani homines initio imperii contempserint meliores disciplinas, et quando ipsa poëtices in urbem accesit tum fuisse grassatores dictos a Romanis poëtas ; et Horatii versus expositi.

Relata sunt in Romanis annalibus senatus consulta contra rhetores, tum edicta etiam contra philosophos, quibus cautum, ne in urbe eiusmodi homines agerent, quoniam putabant surgente imperio eorum animos mollescere et quasi corrumpi qui ad otium magis et animi quietem diverterent, quam qui armis et in bello assiduos ac strenuos se demonstrarent. Nam Romanus tum populus eum virum praecipue laudabat cum bonum colonum et strenuum militem vocabat. Sed eos quoque homines improbatos primo a Romanis comperio, qui carmen scriberent ac poëticae facultati incumberent. Quod ob eam maxime causam putavi observandum, quod in quorundam libris legitur Romanos quidem ipsos maximum honorem semper habuisse professioni poëticae, proque summa dignitate accepisse si sua gesta a pontis describerentur. Quam rem et M. Cicero alicubi asserit, sed exempla quaedam ac meliorum auctoritas tradit contra accidisse. Siquidem anno urbis conditae circiter XX et CD in urbem est invectum hoc ipsum poëtices studium, quo videlicet tempore secundum bellum contra Poenos a Romanis inceptum est. Quod idem M. Cicero atque alii complures referunt. Ex quo Licinii Portii carmen hoc est, quod a Gellio quoque affertur :

Punico bello secundo musa pennato gradu
Intulit sese bellicosam in Romuli gentem feram.

Quo loco Licinius poëticam ipsam invasisse urbem significat, quod eiusmodi tum poëtae audacius atque improbius mores Romanos notarent, cuiusmodi Naevius fuit atque Lucilius, quod ab Horatio Flacco pereleganter assertum est in his versibus :

Libertasque recurrentes accepta per annos
lusit amabiliter, donec iam saevus apertam
in rabiem verti coepit iocus et per honestas
ire domos impune minax. Doluere cruento
  dente lacessiti...

Sed et M. Cicero scribit datum fuisse vitio M. Nobiliori a Catone, quod is Q. Ennium poëtam, cum consul foret, in Aetoliam provinciam secum duxisset. Nam et idem Cato, qui Censorius dictus est, in libro quem de moribus fecit, multo explicatius atque apertius docet nullum fuisse honorem poëtis. Cuius verba subiiciam, sicuti a Gellio etiam in Atticis adducuntur. « Romani, inquit, nostri equos carius quam coquos emebant. Poëticae artis honos non erat. Si quis in ea studebat aut sese ad convivia applicabat, grassator vocabatur ». Ex quibus aperte constat non modo poëtas ipsos primo in urbe pro ineptis reiectos, sed etiam grassatores vocatos, unde illud Horatianum :

« Graecia capta ferum victorem cepit et artes
Intulit agresti Latio : sic horridus ille
Defluxit numerus Saturnius...»

CAPUT X.

De saevitia L. Syllae, et Vedii Pollionis qui servos in piscinas coniiceret ad murenas, et de Octavii Augusti animo contra eam feritatem.

Scriptum est in veterum commentariis de saevitia et crudelitate L.Syllae ac Vedii Pollionis, quod is quidem L. Sylla tanta animi crudelitate aestuavit tamque avide humanum sanguinem, ut ait Seneca, bibit, ut septem millia Romanorum civium interimi atque contrucidari iusserit, sicuti Appianus aliique permulti referunt. Sed illud de Pollione Vedio nimium quam inusitatae ac prodigiosae feritatis iudicari potest. Is enim Vedius cum piscinas magno studio ac diligentia haberet, solitus est servos suos occidere eosque piscibus vorando praebere, ut hominum cruore pastos comesset. Quod hercle in Romana quidem civitate non scelestum modo, sed in primis nefarium haberi debet, Octavio praesertim imperante. De qua re Septimius Tertullianus copiose scribit in libro quem de Pallio fecit. Annaeus vero Seneca, cum Caesarem Neronem ad clementiam instrueret, sic inclamat : « O Vedium mille mortibus dignum, qui devorandos servos murenis obiiciat quas erat esurus... ». Qua in re illud etiam accidit dignum Octavi Augusti prudentia et mansuetudine. Nam cum is apud eundem forte Vedium coenaret, ac puer qui ministrabat crystallinum fregisset, statim Vedius interimi illum murenisque obiici iusserat. Sed, cum ad Augusti pedes confugisset, auxilium et opem implorans, absolutus est. Quam rem libitum est Annaei verbis repetere, ex libro quem de ira scripsit ad Novatum : « Cum divus – inquit – Augustus apud Vedium Pollionem coenaret, fregit unus e servis crystallinum ; ex quo rapi eum ad mortem Vedius iussit, nec vulgarem quidem, nam murenis obiici iubebatur, quas ingens piscina continebat. Quis non putaret hoc illum causa luxuriae facere? saevitia erat. Sed evasit e manibus puer et ad Caesaris pedes confugit, nihil aliud petiturus quam ut aliter periret, ne esca piscium fieret. In quo adeo motus est novitate crudelitatis Caesar, ut ilium quidem dimitti et crystallina potius omnia perfringi iuberet piscinamque compleri ». Hinc etiam C. Plinius tradit fuisse a Vedio Pollione in murenis saevitiae documenta excogitata, qui eques Romanus fuit, cum in earum vivariis damnata mancipia immergeret.


CAPUT XI.

De Lecanomantia veterum, quomodo et quibus sacris fieri consuevit, ac de voce et natura daemonum, et alia itidem ex Joanne Zeze repetita.

Inter genera et potestates divinationum, quas veteres coluerunt, pars etiam illa reponitur quae fieri per pelvim solebat, aut per solium, ut quidam dixerunt. Graeci eam frequenti vocabulo Lecanomantiam appellant, de qua et C. Plinius alicubi disserit, sed paulo tamen pressius, ut eam reprehendere potius quam explicare voluerit. In Graecis vero commentariis permulta comperies, in quibus hanc ipsam Lecanomantiam illi praecipue exponunt qui Academiae dogmata sectati sunt, quoniam de geniis fere daemonibusque et divinandi ratione supra caeteros philosophos diligenter et accurate disputant, cuiusmodi sunt illa quae a Michaële Psello de natura et viribus daemonum ex Marci disciplinis referuntur. « Fit etiam, inquit, vaticinatio per pelvim quae Lecanomantia dicitur, qua et rustici saepe utuntur. Quaemadmodum per aërem quoque et per frondes rerum praedictiones fieri solent, sic ipsa quidem divinatio per pelvim censetur, maximeque apud Assyrios populos in pretio est, siquidem magna ex parte cum daemonibus convenit, qui a tali materia haud prorsus abhorrent. Vaticinantes igitur pelvim aqua plenam accipiunt, quam cum daemones irrepserint, leniter primo illapsi resident, sic ut subsilire quidam spiritus videatur. Nam, etsi aqua ipsa in pelvim fusa e secundum eius substantiam a caeteris aquis minime differat, adhibitis tamen quibusdam carminibus, ex eorum potestate maxime praecellit, ut aptior multo sit ad illum fatidicum spiritum excipiendum. Id autem est daemonum proprium, ut cum attracti aut illecti in pelvim sunt, ex eo quidem lapsu perexiguus sonus ac significationis expers audiatur. Deinde in ipsa unda oberrans et quasi lusitans, exilem sibilum insusurrat, quo futura praenosci possint. Is enim spiritus vocem praetenuem emittit, quo ipsi daemones minus intelligantur et obscuritate rei facilius hominum votis imponant. Et revera perexilis vocula daemonum et exigua est, quod olim noster quoque Venetus Hermolaus dicebat vocem se daemonis praetenuem et paene subsibilantem audisse, qua ille de Aristotelis forte Entelechia interrogatus sibi ipsi et Georgio Placentino responsitavit. Joannes autem Zezes, vir doctrina multiplici totiusque antiquitatis curiosus, de ipsa vaticinandi parte in Homericae Iliadis commentario scribit, ea referens quae ad istiusmodi vaticinationes conveniant. Nam et veterem et novam lecanomantiam tradit, et in quibus potissimum differant. Vetus enim qualis illa Ulixis, nova autem quae ex aqua εν λεκανη et in qua aurum, argentum, electrum, aëra et lapides aliaque id genus veniebant. Nullae vero adesse mulieres aut aliqui cum mulieribus coinquinati poterant. Sed et vestes et caetera ad id instrumenta ab eodem Zeze referuntur, sicuti alibi dictum est.


CAPUT XII.

Quibus elementis atque initiis animantia dicantur constare, ac de quinta essentia ad universum orbem disponendum atque absolvendum, ibidemque Mercurii verba relata et Vergilii carmen expositum.

Qui de elementis animalium atque principiis diligenter scripserunt, omnia quidem animantia tradunt ex quattuor elementis constare, hominem vero ex iisdem ac divino etiam spiritu, quem alii quintam essentiam seu perfectionem vel harmoniam dixerunt, quae per universum decurrere atque transmeare facillime posset. Dicunt igitur ab ipsa terra carnem haberi, ad aqua humorem, ab aëre anhelitum, ab igne fervorem, a divino spiritu ingenium, seu mavis rationem, quod ipsum et philologi aliquot asserunt. Romani autem theologi, ut Val. Soranus, Var. Terentius et Figulus, sub nominibus deorum hoc totum intellexerunt, quos geniales vel patrios vocarunt. Quoniam sunt haec omnium quidem rerum semina atque principia, quae Graeci τα στοιχεια appellant, tametsi lunam quoque et solem, ut est auctor Festus, reliquis signis inter geniales deos conscripserunt. Poëa autem Vergilius, ut in omni philosophia egregie doctus, ad hunc modum id exequitur sub Anchisae persona :

Principio caelum ac terras camposque liquentes
Lucentemque globum lunae Titaniaque astra
Spiritus intus alit, totamque infusa per artus
Mens agitat molem et magno se corpore miscet.
Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum,
Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus ;
lgneus est ollis vigor et caelestis origo
Seminibus, quantum non noxia corpora tardant.

Quam rem noster Vergilius ex adytis videtur Academiae, ut alia permulta, transtulisse. Siquidem a Platone philosopho assertum est deum ipsum, cum molem hanc totius orbis construere atque disponere decrevisset, animam quamdam seu spiritum vel rationem excogitasse, cuius sapientia universus fere orbis aptissime componi atque adornari posset et ad rerum ordinem et ad singularem decorem. In qua sententia et Mercurius Aegptius fuit, qui diu ante Platonis aetatem floruit, cuius verba hoc Loco subiiciemus quo cumulatius hoc totum percipiatur : « Animantium – inquit – corpus ex quattuor elementis constitutum est a deo. Habet anim aliquid in se ignis, aliquid aëris, aliquid aquae, aliquid terrae ; neque tamen ignis est, neque aër neque aqua neque terra, quae facile probari possunt. Nam terrae ratio in carne est, humoris in sanguine, aëris in spiritu, ignis in calore vitali, sed neque sanguis a corpore secerni potest, sicut humor a terra, neque calor vitalis a spiritu, sicut ignis ab aëre. Adeo rerum omnium duo sola reperiuntur elementa, quorum omnis ratio in nostri corporis fictione conclusa est. Itaque ex rebus diversis ac repugnantibus homo factus est, sicuti et mundus ipse ex luce et tenebris, ex vita et morte, quae duo inter se et in homine pugnant, ut si anima superior evaserit, quae ex deo trahit originem, sit immortalis et in clara perpetuaque luce versetur, sin corpus evicerit animam suoque imperio subiecerit, in tenebris sempiternis atque in obitu delitescat ». Id ipsum et Brachmanae asserunt, ut copiose probatur eorum decretis. Sed haec de altioribus disciplinis theoremata maiorem sibi curam atque otium requirunt, quae secreto operi explicanda reservamus.


CAPUT XIII.

Relatum de Carmanis populis, quam mirifica sit eorum consuetudo in suspendendis occisorum capitibus et eorum linguis esitandis.

Inter alia quae de Carmanis populis memorantur, illud etiam visum mihi est admodum mirificum neque indignum quod a nobis repetatur, qui ex eorum numero Sumus, ut inquit eleganter Augustinus, qui scribendo proficimus et proficiendo scribimus. Relatum est igitur neminem apud Carmaniae populos uxorem posse ducere, nisi caput occisi hostis ad ipsum regem detulerit. Rex autem craneum, seu calvarias, ut Celsus appellat, occisorum in regia statuit, linguam vero e faucibus avulsam minutatim concidit, paneque permixtam illi degustandam porrigit qui ad regem caput amputatum pertulit. Tum suis familiaribus atque aulicis ceu sapidissimum cibum edendam praebet. Quin apud eosdem ille rex haberi solet celebratior atque preaclarior, ad quem plura occisorum capita devehantur. Quod cum alii tum Strabo in Geographia testatur, vir in omni antiquitate pervestiganda sollertiae singularis.